W jaki sposób unieważnić testament?

Czym jest testament?

Jakkolwiek każdy z nas intuicyjnie rozumie pojęcie testamentu, tak warto w tym miejscu przytoczyć jego definicję. Jak Państwo później zobaczą ma ona kluczowe znaczenie dla pojęcia unieważnienia testamentu.

Testament jest jednostronną czynnością prawną, poprzez którą testator (spadkodawca) rozrządza swoim majątkiem na wypadek swojej śmierci. Spadkodawca w rzeczonym dokumencie ustanawia zasady dziedziczenia składników majątkowych będących jego własnością, które winny być respektowane po jego śmierci. Sam testament może być sporządzony tylko przez osobę mającą pełną zdolność do czynności prawnej i może być w każdym czasie odwołany – w całości lub części.

Testament może być sporządzony tylko osobiście, a w konsekwencji oznacza to, że nie można go sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela. Jest to czynność prawna, która winna być podjęta w pełni świadomie i swobodnie – bez wpływów zewnętrznych (chociażby groźby).

Rodzaje testamentów

Wyróżniamy następujące rodzaje testamentów:

– testament holograficzny (pisemny);

– testament notarialny (sporządzony przez notariusza);

– testament allograficzny (testament ustny sporządzony w obecności urzędnika i dwóch świadków);

– testament ustny (oświadczenie woli spadkodawcy składane w obecności co najmniej trzech świadków);

– testament podróżny;

– testament wojskowy.

Pojęcie unieważnienia testamentu dotyczy wszystkich wyżej wskazanych testamentów – nawet tego, który został sporządzony u notariusza.

Unieważnienie testamentu z powodu wad

Kodeks cywilny wyróżnia trzy wady testamentu, których stwierdzenie będzie skutkować jego unieważnieniem. Testament będzie nieważny, jeżeli został sporządzony:

– w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;

– pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;

– pod wpływem groźby.

Wszystkie wyżej wskazane zdarzenia skutkują wadą oświadczenia woli spadkodawcy – godząc w jego istotę. Konieczne jest zatem wykazanie, że w Państwa sprawie jedna (lub kilka) wyżej wskazanych przesłanek zostało spełnionych. W tym celu można posłużyć się różnego rodzaju dowodami, które w takich sprawach odgrywają absolutnie kluczowe znaczenie. Sąd musi mieć w zasadzie pewność, że wola spadkodawcy została „zaburzona”, aby orzec w przedmiocie unieważnienia testamentu. Podważenie testamentu jest wyjątkiem od zasady, zgodnie z którą ostatnią wolę spadkodawcy należy wykonać.

Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli

Unieważnienie testamentu będzie możliwe, gdy został on sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. W celu zdefiniowania tych pojęć należy odwołać się do dorobku judykatury i piśmiennictwa.

Oświadczenie woli spadkodawcy będzie świadome wówczas, gdy w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości, a testator zdawał sobie sprawę, że sporządza testament o określonej treści i określonych skutkach. Przez swobodę na gruncie tego przepisu należy rozumieć sytuację, w której spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi mającymi charakter chorobowy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania. Stany określone w art. 945 k.c obejmują także stan ciężkiej choroby testatora, doprowadzający do wyczerpania się organizmu i siły woli tak, że nie jest zdolny, mimo posiadania świadomości, do przeciwstawienia się zewnętrznym wpływom, np. naciskom (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 roku, sygnatura akt I CSK 115/11).

Prawdziwym wyzwaniem w toku postępowania jest udowodnienie, że testator w czasie sporządzenia testamentu znajdował się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Pomocne mogą okazać się każde dowody, na przykład zeznania świadków, nagrania rozmów telefonicznych, historia leczenia, ale najpewniej Sąd przeprowadzi dowód z opinii biegłych sądowych.

Biegli będą starali się ustalić, czy spadkodawca w momencie sporządzenia testamentu miał szeroko rozumiane rozeznanie w przedmiocie swojej sytuacji zdrowotnej, rodzinnej i emocjonalnej.

Jeżeli opinia okaże się dla Państwa niekorzystna – należy zgłosić do niej zarzuty – na przykład wykazujące błędy logiczne i niespójność. Można również domagać się przeprowadzenia dowodu z opinii innego biegłego lub instytutu. Nie zawsze jednak Sąd będzie skłonny dopuścić taką opinię, ale rola adwokata sprowadza się do tego, aby między innymi Sąd do tego przekonać. Nadrzędnym celem jest wykazanie, że spadkobierca w dniu sporządzenia testamentu nie miał w istocie zdolności do testowania.

Błąd jako przyczyna unieważnienia testamentu

Błąd to mylne wyobrażenie spadkodawcy o rzeczywistym stanie rzeczy. Nie ma przy tym znaczenia, czy błąd testatora dotyczył treści testamentu, czy też okoliczności nie objętych treścią testamentu, na przykład powodów, dla których rozrządza swoim majątkiem w taki, a nie inny sposób (pobudka). Bez znaczenia pozostaje również kto błąd wywołał. Błąd ma mieć jedynie charakter istotny, to jest taki, który powoduje, że gdyby testator nie działał pod wpływem tego błędu, to nie złożyłby oświadczenia o tej treści.

W tym miejscu przywołam fragment orzeczenia Sądu Najwyższego, w którym odniesiono się do trudności oceny tej przesłanki. Sąd najwyższy zważył, że „po śmierci spadkodawcy nie jest łatwo ustalić, czy spadkodawca sporządzając testament działał pod wpływem błędu, czy też nie. Odnosi się to zwłaszcza do błędu w pobudce nie wyrażonej w żaden sposób w treści testamentu. Trzeba podzielić wyrażony w piśmiennictwie pogląd, że przy rozstrzyganiu tego problemu należy zachować dużą ostrożność, uwzględniając całokształt okoliczności konkretnego stanu faktycznego. Dotyczy to zwłaszcza wypadku, gdy za błąd i to leżący poza treścią testamentu ujmować mylne założenie spadkodawcy dotyczące nie przeszłości, czy nawet teraźniejszości, ale przyszłości” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2003 roku, sygnatura akt III CK 325/02).

Ponownie kluczowe znaczenie dla unieważnienia testamentu z powodu błędu będzie mieć materiał dowodowy. To na jego podstawie Sąd wypracuje sobie pogląd w sprawie i orzeknie w przedmiocie błędu lub jego braku.

Groźba jak przesłanka uzasadniająca unieważnienie testamentu

Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony pod wpływem groźby. Groźba jest działaniem celowym, które ma nakłonić spadkodawcę do sporządzenia testamentu o określonej treści. Grożący wywołuje u testatora stan obawy poprzez zapowiedź zrealizowania względem niego określonego „zła”, od którego odstąpi, jeżeli spadkodawca złoży oświadczenie o określonej treści (w tym przypadku testament).

Tutaj również mogą pojawić się trudności dowodowe – na przykład z uwagi na znaczny upływ czasu od sporządzenia testamentu.. Unieważnienie testamentu z powodu groźby wymaga wykazania, że tego rodzaju sytuacja miała miejsce i istotnie rzutowała na treść testamentu.

W jakim terminie może domagać się unieważnienia testamentu?

Na nieważność testamentu z wyżej wskazanych przyczyn nie można powołać się po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.

Najczęściej jednak okoliczności uzasadniające unieważnienie testamentu są podnoszone w postępowaniu spadkowym, które toczy się po śmierci spadkodawcy. Zakończenie takiego postępowania nie wyklucza jednak powołania się na takie okoliczności w przyszłości, na przykład wówczas, gdy dowiedzieli się Państwo o nich po kilku latach od zakończenia sprawy. W każdym jednak przypadku po upływie 10 lat od otwarcia spadku nie będzie można domagać się jego unieważnienia z powodu wyżej opisanych wad.

W jaki sposób unieważnić testament?

Testament można unieważnić tylko przed Sądem – w odpowiednim postępowaniu. Należy podnieść w toku postępowania odpowiednie zarzuty lub skierować do Sądu wniosek o unieważnienie testamentu.

We wniosku należy dokładnie opisać wszystkie okoliczności faktyczne, które uzasadniają żądanie w przedmiocie unieważnienia testamentu – powołując się na silne i wiarygodne dowody. Nie ma możliwości unieważnienia testamentu w innym trybie niż sądowy.

Inne powody uzasadniające unieważnienie testamentu

Każdy z wcześniej wymienionych testamentów musi spełniać określone wymagania formalne. Tytułem przykładu – testament odręczny musi zostać w całości napisany przez spadkodawcę odręcznie. Żaden z jego elementów nie może być napisany chociażby na komputerze. W przeciwnym razie taki testament będzie nieważny. Należy zatem dokładnie zbadać, czy testament został sporządzony poprawnie – przez pryzmat wymagań formalnych.

Podsumowanie

Adwokat pracujący nad sprawą o unieważnienie testamentu musi przeanalizować wszystkie okoliczności towarzyszące sprawie. Unieważnienie testamentu z powodu wad opisanych w art. 945 k.c. wymaga dużo pracy – w szczególności przy materiale dowodowym. Tego rodzaju sprawy są trudne i skomplikowane i wymagają dużego zaangażowania. W każdym razie inne okoliczności mogą również rzutować na ważność testamentu – na przykład niedochowanie wymogów formalnych przewidywanych dla określonej formy testamentu.

Niniejszy wpis nie stanowi porady prawnej w rozumieniu przepisów ustawy Prawo o adwokaturze. Jeżeli znajdujecie się Państwo w podobnej sytuacji i chcecie uzyskać wsparcie prawne – zapraszam do nawiązania kontaktu. Przyjrzę się Państwa sprawie i zaproponuję odpowiednią strategię działania.